De wereld begrijpen door verhalen en ideeën
Van de crisis in 2009 hebben wij niets geleerd. Wij hadden kunnen kiezen om het toen al ruim 40 jaar durende neoliberale experiment te herzien, dat werd niet gedaan. Er werden nauwelijks fundamentele keuzes gemaakt en we gingen door op de weg die we al kenden. Nou ja niets… We redden banken, vergrootten de financiële buffers en brachten schotten aan in bancaire systemen in Europa. Maar we lieten ook corporaties ongekende schulden maken en ontdoken massaal belasting. We braken onze sociale zekerheidssystemen af en holden het onderwijs en de gezondheidszorg uit, want ja, het geld moest ergens vandaan komen.

Wij leerden nauwelijks van die crisis, mogelijk omdat de pijn niet diep genoeg ging, maar ook omdat er geen alternatief voorhanden was. Volgens Yuval Harari begrijpen mensen de wereld door verhalen en ideeën. En als er geen alternatief idee, verhaal of ideologie is dat onze ervaring kan plaatsen, is er ook geen handelingskader of richting voor een nieuwe weg, dan zijn we verdwaald of valt onze geest ten prooi aan een leeg idee zoals kapitalisme, wat eigenlijk geen idee is. Het zijn ideeën die vormgeven aan economisch en politiek beleid, en dus ideeën die de wereld veranderen.

Politicoloog in spé
10 jaar geleden zat ik op de universiteit en keek als politicoloog in spé met grote ogen naar de banken bail-outs en hoopte dat het zou leiden tot een wezenlijke herbezinning. Nu, ruim 10 jaar later kom ik terug op die herbezinning. Wat zijn de ideeën die de afgelopen 10 jaar vorm hebben gekregen die richting kunnen geven aan een nieuw verhaal?

Ideeën zijn net virussen, ze worden gedragen door gastheren, waar ze incuberen, muteren en zich ontvouwen en vorm aannemen tijdens het geschikte moment, schreef Rebecca Sollnit. Ze worden geboren in de luwte, en groeien langzaam naar het centrum toe, waar ze podium krijgen. Het is hun doorzettingsvermogen en volharding, niet de genialiteit die maken dat een idee een beweging wordt.

Een aantal gastvrouwen en heren die ik de laatste jaren heb geobserveerd die interessante geluiden vanuit de luwte naar het centrum hebben gedragen zijn Thomas Pikkety, Joseph Stiglitz, Elinor Ostrom en Rutger Bregman. Met hen wil ik beginnen om te kijken naar welke ideeën volwassen zijn geworden en waarom juist deze belangrijk zijn voor hoe we tegen zinvolle economische keuzes aan kunnen kijken.

De ongelijkheid is veel groter dan we dachten
Beginnend bij Thomas Pikkety en waarom hij belangrijk is. Want zijn boek Capital in the 21st Century, is een typisch voorbeeld van ‘wel van gehoord maar niet zelf gelezen'. De kern van het verhaal gaat over waarom vermogensongelijkheid slecht is voor de economie. Vermogen groeit namelijk altijd sneller dan de economie[1]. En omdat het terecht komt bij een kleine groep mensen accumuleert het snel en trekt geld uit de ‘echte’ economie die daardoor onstabieler wordt. Publieke diensten zoals onderwijs en gezondheidszorg worden uitgehold (zie Engeland) of kunnen niet meer betaald worden (zie de VS en Italië). Zonder interventie leidt dit tot een oligarchie van de rijken. De 1% vermogenden zetten hun rijkdom om in politieke macht en herzien de regels verder om hun positie aan de top te verankeren. Zij pleiten voor belastingverlagingen en deregulering. Iedereen die vertrouwt op tegenwicht biedende instellingen, zoals openbaar onderwijs, vakbonden of sociale vangnetten, verliest.

Sinds de jaren 70 is de ongelijkheid wereldwijd heel sterk gegroeid. En in de laatste twintig jaar in toenemende maten binnen landen, minder tussen landen. Het is daarom niet inkomensongelijkheid maar vooral vermogensongelijkheid waar we onze aandacht op moeten richten. Pikkety waarschuwt dat als wij niet tot een nieuwe vorm van herverdeling komen linkse regimes vervallen in een kleptocratie, en rechtse in een oligarchie.

We hebben nieuwe manieren van herverdeling nodig
Volgens Joseph Stiglitz, econoom en Nobelprijswinnaar is de invisible hand onzichtbaar omdat ze niet bestaat. Zijn levensoeuvre gaat om het rechttrekken van het doorgeslagen marktfundamentalisme. Hij pleit voor nivellerende taxatie, een actievere centrale bank, en groots overheidsingrijpen in sociale voorzieningen die eerlijkheid in de hand spelen en ervoor zorgen dat markten voor mensen werken en niet andersom. Kleine tweaks volstaan niet om de zwaai naar meer gelijkheid te maken. Stiglitz plein voor balans en een sterkere overheid die ingrijpender markt falen reguleert. Geen nieuw idee allerminst, maar wel eentje waar nu gehoor aan gegeven wordt (Rutte: we hebben een sterke staat nodig; The Financial Times: ons idee van kapitalisme is doorgeschoten). Nu dat weer zichtbaar wordt dat door constant shareholder waarde uitkeren extreem rijke corporaties geen buffers opbouwen, en al nauwelijks belasting betaalden, maar wel in de rij staan voor staatssteun (zie Booking, Virgin…), vindt in het Noordelijk halfrond een herwaardering van de overheid en belasting betalen plaats. Dat is ook hard nodig want deze dubbele moraal jegens de overheid is zelfs door de meest overtuigde capitalisten meer niet te ontkennen. Het kan niet zo zijn dat bedrijven geen belasting betalen, geen buffers opbouwen en wel een hand komen ophouden.

Maar niet alleen dat…

Van kind naar puber, sociaal ondernemerschap gaat naar de middelbare school
Ook een groeiend segment van het bedrijfsleven is overal ter wereld bezig zijn eigen verantwoordelijkheid te herijken. Waar 10 jaar geleden sociaal ondernemen nog niche was, ontkom je er nu niet meer aan. De private sector is echt niet overal meer graaiend bezig, waarin winstmaximalisatie het hoogst haalbare is. Je zou kunnen zeggen dat sociaal ondernemerschap als beweging de basisschool is ontgroeid. Zie de snelle groei van B Corporations en de opkomst van de ‘purpose economy’. Terwijl Black Rock, een van de meest prominente grootinvesteerders, vorig jaar nog zei dat bedrijven een maatschappelijk doel zouden moeten hebben, pleitten ze dit jaar dat een maatschappelijke missie een ‘license to operate’ is, die noodzakelijk is voor het overleven op deze planeet [2]. Het aantal bedrijven waar winst en maatschappelijk bijdragen elkaar versterken groeit in zowel Westerse als niet-Westerse markten. Steeds meer bedrijven weten dat ze een maatschappelijke functie zouden moeten hebben. Ze weten ook dat enkel window dressing of een beetje goed doen met CSR niet meer voldoende is. Het vuur wordt hen, ook vaak door hun eigen medewerkers, onder de schenen gehouden. En toch, we zijn er nog lang niet. 

Her-opkomst van het coöperatieve denken
Naast markt en overheid kun je eigenaarschap en herverdeling ook lokaal zelf regelen. Daarvoor kreeg Elinor Ostrom [3] in 2009 de Nobelprijs voor de economie. Zij daagde de conventionele gedachte uit dat collectieve hulpbronnen en diensten ook lokaal beheerd kunnen worden zonder top down interventies. Management by the commons is sociaal, economisch en ecologisch zelfs duurzamer [4].

De opkomst van het coöperatieve gedachtengoed bouwt voort op de vruchtbare denkgrond die Ostrom creëerde. Gezamenlijk initiatief nemen, niet alleen meepraten maar ook meedoen in de vorm van lokaal ondernemerschap, waarin stakeholders de shareholders zijn, vat de kern van het coöperatieve denken samen. De organisatie is in handen van de leden die ook de koers bepalen, waardoor winsten eerlijk gedeeld worden. De coöperatie als vorm kent ook dilemma’s met name rondom uitsluiting en schaalgrootte, maar het is wel een duidelijke reactie op de maximalisatie van shareholder waarde (het domste idee ooit!). Hoewel een coöperatie geen ideële verplichting heeft (zoals een stichting wel), zie je dat in de praktijk een maatschappelijke missie bijna altijd de drijfveer van een coöperatie is. Er liggen in deze vorm van bedrijfsmatig én maatschappelijk waarde creëren boeiende sleutels voor duurzaam samenleven.

Universeel basisinkomen
Nog 10 jaar geleden zou je worden uitgelachen als je in een mainstream debat beweerde dat dit een serieus idee is. Nu is dat echt anders. Dit stokpaardje van onder andere Rutger Bregman (een van de velen) is ook niet nieuw maar hij heeft het wel podium gegeven. Zoveel zelfs dat een Amerikaanse presidentskandidaat het als uithangbord gebruikte (zelfs al voor Corona), en zo is Spanje nu concreet naar een nationale uitrol aan het kijken. Hoewel dit idee veel haken en ogen heeft, nog nooit echt op grote schaal en vooral voor langere tijd getest is, helpt de huidige crisis wel om het belang ervan overduidelijk te maken. Economische rekensommen over het basisinkomen blijven altijd droogzwemmen, alleen een wezenlijk serieuze uitrol over langere tijd zal uitwijzen of dit een mogelijke aanvulling is op onze huidige economie. Belangrijke principes zijn echter dat, gratis geld zou moeten leiden tot minder armoede en bureaucratie. Het wegnemen van stres om te overleven zou ertoe leiden dat mensen meer gaan doen wat ze leuk vinden en waar ze goed in zijn.

Concluderend, ideeën veranderen de wereld
Verbeeldingskracht beperken is immers het grootste wapen om menselijk handelen te beteugelen. Door ons te laten geloven dat we geen recht hebben op een living income, zelfbeschikking, gezondheidszorg, onderwijs of overheidsbescherming, zullen we daar ook niet om vragen.

De laatste 10 jaar hebben ons geleerd dat de toenemende ongelijkheid een maatschappelijk ontwrichtende werking heeft, en dat we nieuwe manieren van herverdeling moeten vinden. Niet alleen tussen landen, maar in toenemende mate binnen landen, want het milieu en de mens zijn de dupe. Sociaal ondernemerschap is een groeiende beweging, die bijdraagt aan het corrigeren van het doorgeschoten marktdenken. De coöperatieve gedachte, lokale zelforganisatie- en waarde creatie, is een groeiende beweging. Het is een vorm van empowerment of the people en is een invulling voor een financieel stakeholder model. Verantwoordelijkheden van de markt, overheid en samenleving lopen steeds verder in elkaar over. Toch is er ook een lichte herwaardering voor publieke herverdeling gaande. Het is tijd voor een universeel basisinkomen als aanvulling op de huidige economie, voor het eerst wordt dit serieus op grotere schaal overwogen. Als je het mij vraagt gaat het niet om of, maar wanneer dit zal doorzetten.

Dit waren de ideeën die ik heb zien opkomen de laatste 10 jaar als het gaat over de invulling van onze economie. Ik ben nieuwsgierig naar welke ideeën jij ziet die nodig zijn om geluid bij te zetten? Welke ideeën hebben meer gastheren nodig?

Oproep
Kan iemand even een goed boek schrijven en kabaal maken over waarom het juist nu belangrijk is om vervuiling te taxeren in plaats van arbeid? Ik mis dit idee binnen het mainstream debat en lijkt me zo logisch! Als we hier nu alvast hevig over gaan nadenken, dan kunnen we de volgende crisis gebruiken om dat idee ingebed te krijgen. Want, hoewel dit idee ook totaal niet nieuw is, ligt het nu nog te veel in de luwte.

Geschreven door Daria Ofman

---

[1] Rendement op kapitaal (r) groeit altijd harder dan economische groei (g), vandaar het bekende: r > g

[2] https://www.blackrock.com/us/individual/larry-fink-ceo-letter

[3] Zij was de eerste vrouw die alleen de Nobelprijs voor de economie kreeg.

[4] Met haar werk “Governing the Commons: The Evolution of Institutions for Collective Action” (Cambridge Univ Press, Cambridge, UK - 1990). Weerlegde ze het klassieke economisch dilemma van tragedy of the commons.